Համացանցի ավելի մատչելի և գրավիչ ծառայությունները հավասարազոր են առցանց տիրույթում ավելի մեծ թվով մարդկանց

Այս տարի 50-րդ անգամն է, ինչ մայիսի 17-ը նշվում է որպես Հեռահաղորդակցության և տեղեկատվության հասարակության համաշխարհային օր: Համացանցից ներկայումս օգտվում է աշխարհի բնակչության կեսից ավելին՝ ըստ հաշվարկների 4.3 միլիարդ մարդ, և մարդկանց ընդհանուր թվի 90%-ն ապահովված է առնվազն հիմնական տվյալային ծառայությունների ծածկույթով: Որոշ երկրներում շատ բարձր է համացանցի օգտագործման մակարդակը. Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (ՏՀԶԿ) անդամների՝ զարգացած տնտեսությունների խմբում անհատների 84%-ն օգտվում է համացանցից: Որոշ երկրներ, ինչպիսիք են Իսլանդիան կամ Հարավային Կորեան, օգտատերերի թվում հաշվում են գրեթե բոլորին: Իսկ աշխարհի մնացա՞ծ երկրները: Ի՞նչն է աշխարհի բնակչության գրեթե կեսին ետ պահում համացանցի օգտագործումից:

Առցանց տիրույթից մարդկանց դուրս պահող գործոնների վերաբերյալ մենք որոշ հուշումներ ենք ստանում՝ օգտվելով Արևելյան գործընկերության երկրների՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի, Բելառուսի, Վրաստանի և Ուկրաինայի տնային տնտեսությունների ազգային հարցումներից: Համաշխարհային բանկն Արևելյան գործընկերության երկրներում աշխատում է Եվրամիության աջակցությամբ իրականացվող «ԵՄ-ն թվայնացման համար» նախաձեռնության շրջանակում, որի նպատակը լայնաշերտ համացանցի զարգացման իրենց ռազմավարությունների նախագծման և իրականացման հարցում երկրներին աջակցելն է: Երկրների նշված խմբում համացանցից կանոնավոր կերպով օգտվող անձանց մասնաբաժինը (յուրաքանչյուր երկրում հարցմանը նախորդած երեք ամիսների ընթացքում) տատանվում է Ադրբեջանի շուրջ 80%-ի ու Վրաստանի և Ուկրաինայի 50-60%-ի տոկոսի միջև: Նշված հարցումերից յուրաքանչյուրում ներառված են առցանց տիրույթում մարդկանց չգտնվելու մասին տարբեր հարցեր։ Պատճառները տարբեր են, և որոշ չափով հուշում են,  թե պետական քաղաքականությամբ ինչպես կարելի է անել ավելին՝ ավելի մեծ թվով մարդկանց ներգրավելու համար:

Հասանելիություն և մատչելիություն

Զարմանալի չէ, որ մարդիկ հաճախ առցանց տիրույթում չեն գտնվում, քանի որ ցանցերը նրանց համար հասանելի չեն: Սակայն, հասանելիությունից զատ, խնդիր է մատչելիության վատ ցուցանիշը: Արևելյան գործընկերության չորս երկներում, որտեղ տվյալները հասանելի են, մարդիկ բացատրում են, որ չեն կարող իրենց թույլ տալ սարքավորում գնել՝ համացանցից օգտվելու համար և հասանելիության բարձր գինը՝ ամսավճարը կամ սկզբնական տեղադրման ծախսերը, նշում են որպես համացանցին միացած չլինեկու հիմնական պատճառ: Օրինակ՝ համացանցին չմիացած մոլդովացիների 60%-ը որպես խոչընդոտ է նշում սարքերի (օրինակ՝ համակարգիչների) արժեքը:

Գրավչության պակա՞ս

Զարմանալիորեն առցանց տիրույթում չգտնվողներից շատերը նշում են իրենց մոտ համացանցին միանալու հետաքրքրության, կարիքի կամ ցանկության բացակայության մասին: Թե՛ քաղաքային, թե՛ գյուղական վայրերում ցանցին չմիացած հայաստանցիների մեկ քառորդից ավելին նշում է, որ համացանցին միանալու հետաքրքրություն, ցանկություն կամ կարիք չունի: Նշված պատասխանը խնդրահարույց է հետզհետե թվայնացող աշխարհում. առցանց տիրույթում չգտնվող մարդիկ և բիզնեսները տեղեկատվության, ծառայությունների և շուկաների հասանելիության առումով ետ մնալու վտանգ են կրում:

Հետաքրքրական է, հատկապես հաշվի առնելով թվային ծառայությունների առնչությունը երիտասարդների հետ,  որ Հայաստանում և Վրաստանում համացանցին չմիացած երիտասարդների գրեթե մեկ երրորդն ասում է, որ կամ հետաքրքրված չէ, կամ չի գտնում, որ ունի համացանցին միանալու կարիք: Միևնույն ժամանակ 56 տարեկան և բարձր տարիքի համացանցից չօգտագործողների կեսից փոքր-ինչ ավելին Հայաստանում և Վրաստանում չի ցանկանում միանալ համացանցին կամ կարծում է, որ դրա կարիքը չունի:

Նշվածը մասամբ կարող է պայմանավորված լինել առցանց տիրույթում գտնվելու մասին տեղեկացվածության կամ համացանցն օգտատիրոջ համար շահեկանորեն օգտագործելու հմտությունների պակասով: Օրինակ՝ Արևելյան գործընկերության երկրներից յուրաքանչյուրում ավելի մեծ թվով մարդիկ կարող էին աշխատանքի որոնման առցանց հարթակներից օգտվել՝ հմտությունների և կրթության բոլոր մակարդակների համար աշխատանքի հնարավորություններ գտնելու համար: Օրինակ՝ Վրաստանում 2018թ.-ի դրությամբ համացանցի 15-29 տարեկան օգտատերերի միայն 30%-ն է առցանց որոնել կամ դիմել աշխատանքի: Գյուղերում համացանցի ութ օգտատիրոջից միայն մեկն է օգտվել համացանցի բանկային ծառայություններից:

Ուստի, համացանցից օգտվելու հմտությունների պակասին արձագանքումը խնդրի լուծման մաս է կազմում: Ադրբեջանում քաղաքաբնակների շուրջ մեկ հինգերրորդը և գյուղաբնակների մեկ քառորդը նշում է թվային համապատասխան հմտությունների պակաս ունենալու մասին: Այն տարբերվում է՝ ըստ երկրների: Օրինակ՝ Հայաստանի գյուղերում հմտությունների պակասը որպես արգելք նշող հարցվածների թիվը քաղաքներում հարցվածներից մեկ երրորդով ավելի է: Համացանցից օգտվելու հմտությունների պակասը վերաբերում է նաև Հայաստանի բոլոր չմիացած տարիքային խմբերին (15-19 տոկոս):

Ընդհանուր կրթական մակարդակը դեր է կատարում: Հայաստանում երբևէ համացանցից չօգտված մարդկանց կեսից ավելին (55 տոկոսը) միջնակարգ կամ ավելի ցածր կրթություն ունեն, և համացանց չօգտագործած անձանց ընդհանուր թվի 85%-ըը 36 տարեկան և բարձր տարիքի են: 2015թ.-ի դրությամբ միակցման հետ կապված կրթության նշված բացը հայաստանցիների շրջանում հավասարաչափ բաշխված էր բոլոր կրթական մակարդակներով, ընդ որում՝ կրթական բոլոր մակարդակներով մարդկանց շուրջ 17 տոկոսը չուներ համացանցից օգտվելու հմտություններ:

Պետական ի՞նչ քաղաքականությունները կարող են օգնել

Օգտագործման առումով թվային նշված խզումը կամրջելուն կարող են օգնել երեք տեսակի ջանքեր: Նախ և առաջ, և առավել ակնհայտը, համացանցի հասանելիության մեծացման միջոցառումներն են՝ ցանցերին տալով գյուղական կամ հեռավոր վայրեր ավելի խորությամբ թափանցելու հնարավորություն: Նման միջոցառումները կկրճատեն ցանցի ներդրումն ընդլայնելու ծախսերը և կավելացնեն ծառայություն մատուցողների համար նոր շուկաներ մուտք գործելու խթանները՝ մրցակցային ճնշման կամ մեխանիզմների միջոցով, օրինակ՝ պետություն-մասնավոր գործընկերություններով:

Պետական գերատեսչությունները կարող են նաև դիտարկել մատչելիության բարձրացման կարճաժամկետ ջանքերը: Օրինակ՝ շատ երկրներ ուսանողներին անվճար սարքեր են տրամադրել: Հայաստանում կար սարքերի գնումը ֆինանսավորելու պայմանների բարելավման լավ ծրագիր: Վրաստանում ներդրվում է ծրագիր, որը սոցիալապես անապահով տնային տնտեսություններին և գյուղական վայրերում փոքր տնտեսվարողներին տրամադրում է համացանցի միացման վճարների ծախսերը հոգացող հավաստագրեր:

Եվ երրորդը, մարդկանց ավելի լավ իրազեկող և նրանց համար համացանցն արժեքավորող ծրագրերը կօգնեն առցանց տիրույթում գտնվելու գրավչության բարձրացմանը: Կոսովոյում կառավարությունը կազմակերպել է առցանց տիրույթում մասնակցությունը և երիտասարդների կողմից եկամուտների ստեղծումը խթանելու ծրագիր՝  նրանց ուսուցանելով թվային աշխատանքի հարթակներում հաջողության հասնելու համար: Մալազիայում կան առցանց տիրույթում աշխատանքի կամ առցանց տիրույթում բիզնես հիմնելու ուղղությամբ ցածր եկամտով մարդկանց ուսուցման մի շարք ծրագրեր: Առցանց տիրույթում մատուցվող պետական և մասնավոր ծառայությունների տեսակների ավելացումը կարող է նաև ավելի լայն լսարանի համար խթանել գրավչությունը:

Թվային խզումը սովորաբար ընկալվում է ցանցերի հասանելիության առումով: Համացանցի ընդունման և օգտագործման վերաբերյալ վիճակագրության բարելավմանը և խորացմանը զուգահեռ՝ մենք ավելի հանգամանալից պատկերացում ենք կազմում այն մասին, թե մարդկանց ինչն է ետ պահում առցանց տիրույթում գտնվելուց: Օգտագործման առումով թվային խզման պատճառների վերացումը՝ ծառայությունների լայն հասանելիության, մատչելիության և գրավչության ապահովմամբ, ավելի մեծ թվով մարդկանց կընձեռի թվայնացող աշխարհի հնարավորություններն արդյունավետ օգտագործելու և դրանցից  շահեկանորեն օգտվելու հնարավորություն:

Սույն վերլուծության իրականացման համար հեղինակները շնորհակալություն են հայտնում «ԵՄ-ն թվայնացման համար» նախաձեռնությանը, որին աջակցում է Եվրահանձնաժողովը և իրականացվում է Համաշխարհային բանկի կողմից:

Օգտագործված հարցումների հղումներ՝

• Caucasus Barometer 2015 Armenia,
• Information society in Azerbaijan National Survey, 2017
• Information and Communication Technologies Survey, Georgia 2017
• Caucasus Barometer 2015 Georgia
• Citizens’ perception, uptake and support for the e-Transformation of Governance in the Republic of Moldova, 2015
• National Survey on Households’ access to the internet, Ukraine, 2017