Jitihada Kubwa za Afrika za Usambazaji Umeme: Hadithi ya Tahadhari

Afrika ina idadi kubwa zaidi ya watu duniani  wasiounganishwa na umeme—takribani nusu bilioni, wengi wao wakiwa vijijini. Kwa kutambua nafasi muhimu ya umeme katika ukuaji wa uchumi, kanda hii imejiwekea lengo la kuhakikisha upatikanaji umeme kwa wote ifikapo 2030 kupitia mipango ya kitaifa na ya kikanda.

Dalili chanya zimeonekana kupitia ujio wa mipango kama Mission 300, Just Energy Transition Partnerships, Africa Minigrids Program, Africa Electrification Initiative, sambamba na miradi mingi ya kila nchi inayolenga kuharakisha usambazaji wa umeme.

Hata hivyo, ni muhimu jitihada hizi ziende sambamba na malengo ya msingi: kutumia umeme kuchochea maendeleo na kutatua changamoto za kimuundo za ukanda huu. Uchapishaji wa mfululizo wa Africa Development Forum Series, Electricity Access in Sub-Saharan Africa: Uptake, Reliability, and Complementary Factors for Economic Impact, unaangazia somo hili muhimu: athari za maendeleo hazitokani na upatikanaji pekee; zinategemea pia upatikanaji wa uhakika, matumizi yenye maana, na uhusiano wake na programu pana za maendeleo.

Katika makala hii, mwandishi anatoa mtazamo kuhusu masuala ya msingi ya kuongoza programu za kupeleka umeme. Baadhi ya kanuni hizi tayari zinaonekana kwenye usanifu wa miradi iliyotajwa, lakini bado ni ukumbusho muhimu kwa watekelezaji na kwa sera za kitaifa.

Umeme kwa ajili ya nini? Mwanga pekee au matumizi yenye tija
Kama ilivyo kwa miradi mingi yenye malengo makubwa, kuna hatari ya kutazama sana takwimu na kuacha kile kilicho muhimu. Viashiria vinaweza kuonyesha ukubwa na dhamira, lakini havina maana ikiwa matokeo hayaonekani katika maisha ya watu. Programu za kusambaza umeme zinaweza kukumbwa na changamoto hii. Kuhesabu idadi ya miunganisho pekee hakutoshi kama umeme hauwezi kuendesha shughuli zenye tija kuanzia matumizi ya kaya hadi biashara ndogondogo na huduma.

Energy for Growth Hub inatukumbusha kuwa hakuna nchi ya kipato cha juu yenye matumizi madogo ya nishati. Ikiwa sera za umeme zinalenga maendeleo ya uchumi, basi lazima zihakikishe upatikanaji wa umeme wa uhakika na nafuu unaoweza kuendesha shughuli za kiuchumi. Jitihada za kuongeza uunganishaji bila kutatua kukatika kwa umeme mara kwa mara hazitaleta maendeleo yanayotarajiwa.

Hii si kupunguza umuhimu wa kupanua upatikanaji, bali ni tahadhari dhidi ya kuridhika na huduma ya kiwango cha chini kama mwanga pekee bila kuwezesha matumizi ya vifaa na mitambo ya uzalishaji katika biashara, shule na hospitali.

Chini ya Mission 300, kuna jitihada mahususi za kuongeza uunganishaji wa kaya sambamba na kupeleka umeme kwa biashara na huduma muhimu kama shule na vituo vya afya, pamoja na sekta zenye uwepo wa ajira kama kilimo, afya, utalii, malazi, chakula, na viwanda. Wakati huohuo, uwekezaji unafanyika katika mlolongo mzima wa thamani (uzalishaji, usafirishaji na mageuzi ya sekta) ili kuhakikisha miunganisho mipya inapokea umeme wa kuaminika na wa bei nafuu.

Umeme peke yake si tiba ya kila kitu
Kosa linalojitokeza mara kwa mara katika utekelezaji wa miradi ya maendeleo ni kushikilia suluhisho moja kana kwamba linaweza kubadili hali peke yake. Umeme ni miundombinu muhimu ambayo uchumi wa kisasa unategemea, lakini peke yake hauwezi kuubadili uchumi kwa kasi. Unakuwa na nguvu zaidi unapoendana na miundombinu mingine kama barabara na mawasiliano ya kidijitali. Utafiti unaonyesha kuwa athari za maendeleo huongezeka pale huduma mbalimbali za miundombinu zinapopangwa na kutekelezwa kwa pamoja.

Kwa vitendo, miradi ya nishati inapaswa kupangwa sambamba na programu nyingine za maendeleo ili kuongeza manufaa yake. Vinginevyo, tafiti za baadaye zitauliza ufanisi wa uwekezaji mkubwa uliowekwa.

Epuka kishawishi cha kutazama faida za muda mfupi
Mwaka 1987, mchumi na mshindi wa Tuzo ya Nobel Robert Solow alisema kwa ucheshi: “Naona kompyuta kila mahali isipokuwa katika takwimu za tija.” Leo tunaelewa wazi umuhimu wa teknolojia za kidijitali katika kuongeza tija. Sababu ni kwamba teknolojia za kidijitali, kama umeme, ni teknolojia za matumizi ya jumla (GPTs). Manufaa ya teknolojia huchukua muda kudhihirika kwa sehemu, kwa sababu huimarisha sekta nyingine za uchumi. Pale ambapo uwekezaji huo ni mdogo, athari zake huonekana dhaifu; si kwamba teknolojia haina nguvu, bali mazingira wezeshi hayajakamilika.

Mfano wenye nguvu ni utafiti wa Taryn Dinkelman na wenzake unaoonyesha kuwa muda wa wastani kwa kaya za vijijini Afrika Kusini kuanza kutumia vifaa vya msingi vya umeme baada ya kuunganishwa ni kati ya miaka minne hadi kumi.

Kazi za Kuishi: Wakati wa Kupitishwa kwa Kifaa cha Umeme

Chanzo: Dinkelman et al, 2024

Kiwango cha chini cha matumizi haya hakuoneshi kwamba hakuna mahitaji, bali ni ishara ya vikwazo vya kipato vinavyokabili kaya nyingi vijijini. Utafiti unaonyesha kwamba upatikanaji wa mapato ya uhakika huharakisha ununuzi wa vifaa hivi. Funzo kuu ni kwamba, kutokana na vikwazo vilivyopo sasa, uenezaji wa vifaa unaweza kuwa wa polepole. Hali hii huchelewesha mabadiliko ya kiuchumi. Bila kuunganisha kwa makusudi usambazaji wa umeme na juhudi pana za maendeleo, kutarajia kuona athari zake katika takwimu za ukuaji wa maeneo ya vijijini kunaweza kuwa mapema mno.

Kadhalika, ningependa kutoa tahadhari dhidi ya kutumia utafiti wa Dinkelman na wenzake kudai kwamba watu wengi vijijini wanahitaji mwanga pekee. Hoja yangu ni rahisi: nionyeshe mahali popote ambapo mabadiliko ya kiuchumi vijijini yalifanyika bila umeme unaowezesha shughuli za uzalishaji.

Tumia fursa hii kurekebisha changamoto za kimuundo katika sekta ya umeme
Viwango vya chini vya upatikanaji wa umeme barani Afrika ni dalili ya matatizo ya muda mrefu katika sekta ya nishati: taasisi za umeme zilizo taabani kifedha, ushawishi wa kisiasa usiofaa, ukosefu wa uwazi katika mikataba ya ununuzi wa umeme, na hasara kubwa za kiufundi na zisizo za kiufundi. Matokeo yake ni huduma isiyo ya kuaminika na gharama kubwa kwa watumiaji.

Tusipotumia kasi ya sasa kushughulikia mizizi ya changamoto hizi sambamba na kuongeza upatikanaji, tutaongeza udhaifu wa sekta. Baadaye, serikali na washirika wa maendeleo wanaweza kulazimika kutafuta fedha zaidi ili kuiweka sekta hai, wakati hali ya kifedha ikiwa ngumu zaidi.

Blogu hii ni sehemu ya mfululizo wa kumbukumbu ya miaka 15 ya Africa Development Forum—mfululizo wa vitabu vilivyochapishwa kwa ushirikiano kati ya Benki ya Dunia na Agence Française de Développement.